Ei reise til to sjeldne nye norske kulturhus. Det eine er ein sensasjon.

Dette er ei skildring av arkitektonisk transformasjon. Det gjeld to av landets finaste vassfrontar. Havfronten i Bodø og fronten mot Telemarkskanalen i Notodden.

Eg byrjar i Nord, for der har det største mirakelet funne stad. I Bodø har den aller siste krigstomta blitt forvandla. Frå kebab-parkering til polarsirkelens finaste konserthus og bibliotek: Stormen.

Langvegsfrå ser Stormen ut som eit bygg, men det er det ikkje. Stormen er to kvitkledde kvartal: det eine ytst mot hamna er blitt bibliotek. Inst mot bykjernen er konserthuset. Namnet peiker mykje på dritvéret langs Nordkysten, men også inn i bokheim og musikkverd. For dei som kjenner til Bodøsamtida peiker namnet Stormen også på dei politiske prosessane. Politikarane har krangla i årevis om desse krigstomtene. For bodøværingar er Stormen difor eit kulturelt under. Dei trudde aldri politikarane skulle einast om eit nytt kulturhus.

I Notodden har ikkje prosessane vore så turbulente. Det nye Bok- og blueshuset ligg sentralt på den tidlegare verftstomta til Hydro ved Heddalsvatnet. Her lagde Hydro gjødsel for verda, og sendte produkta ut Telemarkskanalen. Naboverksemda var ein annan nasjonal industriverksemd: jernfabrikken Tinfos. Den ligg framleis intakt og verneverdig like ved Blueshuset. Mellom desse bygningane er det forma ein open piazza: busstasjonen og opningane ned mot vatnet.

Blueshuset er fire fossefall meir enn eit hus. Dei fire tårna bygger på ein dramatisering av vatnet kring Notodden. Vatnet som transportåre og vatnet som energikjelde. Tårna dominerer huset, og peiker langt inn i industrihistoria, slik industrien kring Telemarkskanalen har raga med sine sekulære tårn. På den andre sida er Blueshuset ein eksplosjon. Det har opna vassfronten for folk flest, og kopla den med resten av byen. I mange år var vassfronten sperra inne av industri og tung røyk. Dette kjennest ut som tusen år sidan: i dag strøymer befolkinga til her i titusental.

Bodø og Notodden er diametralt ulike stadar. Stadane og desse to nybygga er gode døme på kor ulike bylandskap som finns her til lands. I båe tilfella har bygga fått namn etter innhaldet. I Bodø peiker Stormen på litteraturen og musikken: Stormen av Shakespeare og Stormen av Arne Nordheim. I Notodden forklårar namnet seg sjølv: Notodden er mest kjend for den årlege bluesfestivalen om sommaren.

Det er veldig langt frå sommarblues til den skarpe iskalde vinden i Bodø midt i januar. Den et opp kjakane i det ein glir rundt på isen som kler inn fortaua. Eg ser luringar som har tatt broddane sine på eller suser rundt på spark. Medan eg glir rundt reiser det seg: ein stor kvit koloss, eller kloss. Eg går heilt inntil og kjenner på den kvite murfasaden. Er det marmor? Den er nesten varm mot den isande vinden. Eg står og kjenner havsmaken i lufta: Det er salt i vinden. Dette gjer garantert marmorflatene salte. Eg undersøker ikkje dette nærare. Det er ikkje oppdraget frå Arkitektur N å smake på huset.

I Notodden er vassmengdene mykje mindre. Men sett i eit langt historisk perspektiv ser det annleis ut: det renn store mengder vatn forbi Notodden og Heddalsvannet. Dette er eit av Noregs aller viktigaste vassdrag, historisk sett. Telemarksvassdraget fører vatn frå Hardangervidda til havet. Den enorme demningen på Møsvatn porsjonerer vassgildet. Dette har gjort vassdraget til ei industriåre av aller ypparste merke. Og Notodden var i mange år det livgivande byorganet langsmed åra. Med sin industri.

Ser ein bort frå Heddalsvassflata er det skogkledde åsar og fjell som skapar landskapet. Kontrasten til Bodø er difor stor. I Bodø er det bart og skrint . I Notodden ligg det uendelege gran og furuskogar på vegen mot Drammen og Oslo. Difor hadde det vore ei hån å bygge eit Blueshus i Notodden av marmor. Tømmerbruken i det nye huset er ein parallell til den tradisjonelle planklegginga i omgjevnadane. Vertikale ”bord” fortettar fasadane og sjølv det minste hus blir ei borg i det tette skoglandskapet. I Blueshuset er tettheita av plank nesten overdriven. Det skaper ein kaskade-aktig kjensle i trefasaden. Og gjer tårna til fire impregnerte fossar av tre.

Bok- og blueshuset i Notodden er plassert med mykje rom ikring seg. Det ligg i fin symbiose med dei verneverdige industribygga. For ein tilreisande med offentleg transport – buss – er bygget det første ein møter i byen, på andre sida av den opne piazzaen som er skysstasjonen med sine perrongar.

Eg går ut or bussen og passerar alle perrongane. Det er midt på dagen. Folk flest er allereie i gang i det nye bygget. Det første eg legg merke til er at det står ei lang rekke sykkel- og sparkstativ rett utanføre Blueshuset. Dei er lagd i behandla jern slik at dei ser rusta ut: ein liten tributt til nedlagde Tinfoss Jernfabrikk?

Eit umiddelbart første inntrykk utanfrå er at koplingane til omgjevnadar og historie er svært vellukka. Tårna kombinert med materialbruken gjer huset til ei fin markering av ressurshistoria i Telemark. Innvendig er ikkje dette så tydeleg. Her er det den daglege offentlege bruken som står i sentrum. Og blues’en da. Den amerikanske sjangeren møter ein straks ein kjem inn i form av bluesmuseet. Eg må trass dette innrømme at blues-aspektet verker outrert i forhold til uttrykket i bygget elles. Det er nok ikkje blues’en sin skuld – dette har med utstillingsarkitektur og interiør å gjere. I Blueshuset tek ikkje interiøret omsyn til byggets totale karakter. Inne blir Blueshuset som eit ordinært norsk kulturhus. Og det er synd, nettopp fordi dette ikkje er ordinært. Kafemøblementet i storsalen er i rettferdas namn designarteikna, men ikkje spesialtilpassa. Eg saknar at blueshuset innvendig løfter vitjaren vidare inn i opplevinga som startar i fasaden. Det blir som å setje Billyhyller inn i det ambrosianske biblioteket i Milano. No er ikkje alt innvendig i dette huset dårleg. Løysingane som arkitektane har skapt fram er strålande, men kjemper åpenbart mot personlege lokale val. Lysforholda i huset er perfekte, takk vere lyssjakter i dei fire tårna. Hovedrommet – konsertsalen – er også eit raffinert peik mot fortida. Her kan ein nett som før i tida opne portane mot Heddalsvannet.

Konsertsalformen er bygd på ein typisk fabrikkhall-mal: ein boks. Diverre er dette rommet øydelagd av ei malplassert utsmykking. Rommet kryr av akustiske plater. I staden for å be arkitektane forme dette er dei dekorert av ein kunstnar. Rommet blir dermed teppebomba av eit uttrykk som tek merksemda frå arkitekturen. Dette forringer diverre sjølve kjernen i bygget. Det som veier opp er ein bortgøymd sal som er open ein sjeldan gong: Ein lun samlingsstad mellom tårna på taket. Ein stad for intime konsertar med utsikt mot Heddalsvannet. Dette må vere ein av dei finaste utesalane i landet. Men alt i alt er Blueshuset eit strålande hus – og dei innvendige forstyrringane kan rettast opp.

Når det gjeld byplanen for Notodden har Blueshuset gjort mykje for Telemarksbyen. Vatnet er igjen tilgjengeleg. Og når det er isande kaldt, sånn som no i januar, kan ein nyte vatnet likevel – innafrå biblioteket. Det er difor ikkje utan grunn at det er biblioteket som vender mot Heddalsvatnet. Og som for å ikkje overdøyve med for mykje utsyn, er hjørnet mot vatnet delvis kledd i gjennomskinleg plast. Ein vertikal repetisjon av vatnflata. Ein effekt til dømes Peter Zumthor reindyrker med sitt kunstmuseum i Bregenz.

Vatnet utafor biblioteksglaset i Notodden gjer at ein kan reise langt i stolane innandørs.

Dette er også ein fellesnemnar mellom konserthuset i Bodø og Blueshuset i Notodden. Også i Bodø ligg det bibliotek i det nye huset ut mot vatnet, og når fiskarane kjem inn med dagens fangst i sine kvite båtar kan dei vinke til lesarane. Hamna ligg berre nokre meter unna biblioteket i Stormen. Heilt inst i båthamna er dei kvite felta i dei store bibliotekglasa ein repetisjon av båtmastene. Master repetert vertikalt og kvitt inn i det varme rommet. Og tøffar ein litt ut i hamnebassenget og snur seg då ser ein kulturhuset som stilisterte fjellryggar over byen.

Denne beinkalde vintermorgonen er det allereie folksamt i biblioteket i Bodø. Ein straum av småfolk i kjeledressar kjem subbande inn i Stormen. Subbing og roping forstyrrar ikkje. Akustisk er rommet godt tilrettelagt for dette. Denne effekten blir særleg underbygd av treverket i ankomstarealet: Ei brei trapp av tre geleider dei små opp mot barneavdelinga i toppetasjen, der dei kan bråke skikkeleg, skild frå resten. Samstundes er det mogleg for dei minste å sjå ut or denne delen. Det er både ope og lydisolert. I barneavdelinga er det også eit intimt og mystisk forteljarrom. Med stjernehimmel …

På veg opp mot barneavdelinga legg ein merke til eit vindauge i taket. Der oppe – høgt der oppe – ligg eit anna mentalt landemerke i Bodø: Baren på toppen av SAS-hotellet, Top 13. Ei slik kopling gjer at bygget leiker med byveven ikring.

Midtvegs i trappa blir ein vitne til første del av utsmykkinga i Stormen: Eit enormt fotografi av eit samisk ektepar. To representantar for eit språk som no er utrydda. Det er kunstnaren Anne Katrine Dolven som står bak. Tittelen er ”Jeg fant! Jeg fant!” Denne utsmykkinga gjer eit heilt anna inntrykk enn panela i Notodden. Arkitektane i Bodø har fått finstille interiøret i kontrapunkt med fasaden og romma. Det velvalde møblementet skaper små mikrokosmos rundt ikring bygget. Til og med i barneavdelinga er det spesialbygde leikemøbler.

Eg skal også i konserthuset, men venter til kvelden. Eg har vald den finaste konsertkvelden i vinterhalvåret her nord: opningsdagen for jazzfestivalen Bodø Jazz Open. Dette er ein årleg hending som samlar publikum frå heile landsdelen. Og elddåpen for Stormen som festivalarena. Festivalformatet er ein glitrande måte å sjå korleis eit konserthus fungerer – eller ikkje.

Den store Hovedsalen er ramma for opningskonserten. På plakaten står Jan Garbarek Group, som speler sin einaste konsert i Noreg i år. Det er eit spanande band å høyre i ein ny sal: dei bruker både oppmikking og akustiske parti. Sidan flyet mitt er forsinka frå Oslo kjem eg for seint til å bruke krembilettane eg har, og eg må i staden snike meg inn på siste rad og sitje i trappa. Heilt øvst på galleriet. I ettertid er eg så glad for det.

Eg har sjeldan hatt ei så god siste-rad-oppleving som på sisterada i Stormen. I mange konsertsalar kjenner ein begjæret etter å flytte seg under konserten. Ein søker mot god akustikk og sikt, og speider etter ledige plassar. Slik hadde eg det nyleg i München, i ein sal som huser Münchner Philharmoniker, eit av Europas finaste orkester. Ja, ein måtte snike i pausen. I Berlinerfilharmonien derimot kan ein lene seg tilbake også på siste rad. Det gjer ein også i Jean Nouvel sin himmelske KKL Luzern i Luzern. Og i Noreg er dette den beste staden for siste-rad-oppleving. Både når det gjaldt sikt og lyd var dette perfekt. Dette gjer salen til ein sal på internasjonalt toppnivå.

Salen i Bodø minner om høgtida ein opplever i gamle barokke salar som Schloss Schwetzingen eller Palermo-operaen. Ikkje fordi den er aristokratisk svulstig barokk. Nei – effekten her kom av å sitje i båtar. Eller rettare sagt: båtskrog. Balkongane som skyt ut i Hovedsalen er beinkvite og forma som skrog. Ein repetisjon av båtane ute i hamna.

Etterkvart som konserten utvikla seg såg ein kor eklektisk rommet er. Hovedsalen er strålande for oppmikka musikk og får også fram nyansane i solospel på Steinwayflygelet. Då Garbarek spelte tussefløyte pianissimo sat han saman med oss på siste rad – akustisk sett. Store synthklangar og tunge bassbeat funka også perfekt. Det hadde aldri gått i barokksalane på kontinentet. Eg kunne kommentert akustikken lenge – men det får halde å skryte den opp i skyene. Steinwayflygelet i denne salen gjer rommet til det beste konsertlokalet i landet. Norsk klassisk musikkliv har gått inn i ein ny æra.

Eg går ut or salen før konserten er over for å yte resten av huset litt rettferd. Foajeane som snart blir fylde med publikummarar er enno folketomme, duse og varme. Neddempa. Det sentrale trappepartiet er lyssett som ein skulptur, i likskap til den store trappa i biblioteket.

Så er Garbarek og gruppa hans ferdige. Salige jazzfans strøymer ut og nedover trappa mot djupet av det store huset. Dei som går heilt til botnen av huset møter ein enorm stor rund fjærestein. Ein stein utsmykkar Anne Katrine Dolven fann i fjæra. Forma av havet. Den ligg der som ei lita søster til ein endå større stein ute på taket i bibliotekdelen av Stormen. Påminningar om dei store kreftene i den nordlege strandsona. Steinane har ein ekstra dimensjon som lydinstallasjon, av Dolven: Eit opptak av gamle segn frå regionen går i loop. På utsida mot hamna ved biblioteket ligg eit fjerde element i Balke si installasjon: ei manieristisk gedigen gatelykt. Denne har og ein lydinstallasjon . Eit symbol på møtestaden under lyset som er så viktig i den nordlege mørketida. Kunstprosjekta i og rundt Stormen er eit skuledøme på vellukka utsmykking. Utsmykkingane motarbeider ikkje arkitekturen, men løfter den. I Bodø blir dette rørande, personleg, nesten sakralt.

Folk skunder seg mot den neste salen – Sinus. Dei strøymer ned trappane og gjennom foajeane. Ein merker at Bodø er ein liten stad. Som om alle kjenner alle. Replikkar fell mellom glade konsertgjengarar og arkitekturbrukarar. Nokre er på veg heim, ut i dei iskalde gatene. Andre på veg mot neste konsert, med Halvdan Sivertsen. Alle seier ”takk for stunden” med klingande Bodødiksjon. Stunden som har vore noko meir enn det timelege og ordinære. I Notodden er dei på veg, men opplevinga har ikkje den same heilskapen. Interiørløysingane henger etter, er ikkje med. Kanskje kan dei få orden på det med tida. Men i bygg som Stormen står tida stille.

Nicholas Møllerhaug

 Nicholas Møllerhaug er skribent og kurator.